"zein" báda murriztailea, baina "-a" artikulua izan daiteke determinatzaile anbiguoa

Zioen Gilenek atzo, noiz planteatzén oso puntu interesgarria buruz "zein" erlatiboak:

Dirudienez, -a artikulua bere soilean ez da aski izena mugatzeko, eta, “zein” izenordainak ez duenez funtzio murriztailerik, ohiko bidetik jo beste aukerarik ez dago: “etorri den gizona”.

Hor, bi atal daude. Alde batetik, eta nire ikuspegitik, ez dateke duda handirik eze "zein" izenordainak bádu funtzio murriztailea, izan ere, aurki daiteke bide evolutibo ondo argi eta orokor bat nondik sortuko zirén halako estruktura murriztaileak, abiatuz ti galdetzaileak, zein bihurtuko ziren zeharkako galdetzaileak, gero anaforiko korrelatiboak eta azkenik erlatiboak, zein, prozesu osoan ere, izanen zirén murriztaileak, mugagabeak eta VO. Ikus ondorengo eskema non gehiago zehazten den prozesu evolutiboá nondik, itxura guztien arabera, sortuko ziren "zein" murriztaileak:

Gogora dezagun eskematikoki zéin izanen zen prozesua nondik sortuko ziren nexu erlatiboak tik galdetzaileak: 

1:  Erlatibo korrelatiboa (galdera-erantzuna):

1.1: Zuzeneko galdera:

Zéin lagun etorri ziren atzo? Lagun horiek etorri dira gaur ere.

1.2: Zeharkako galdera, nondik etorriko litzake "-n" subordinazio-marka:

Zéin lagun etorri ziren atzo, eta lagun horiek etorri dira gaur ere.

2: Erlatibo anaforikoa:

2.1: Erlatibo oraindik tonikoa:

Gaur etorri dira lagun horiek, zéin etorri ziren atzo.

2.2: Erlatibo jada atonoa:

Gaur etorri dira lagun horiek zein etorri ziren atzo.

Ohartu ze, jatorriz behintzat, perpaus erlatiboaren aditzak joko luke ki kokatu justuki atze nexu erlatiboa, lein-ze atzerago.

Halako "zein" erlatiboak (murriztaileak beraz) baita erabili izan dirá kin "-a" artikulua, eta oso azpimarragarria iruditzen zait ze, berriro itxura guztien arabera, haren lehenengo erabilera historikoa izan zén justuki murriztailea, mugagabea eta VO. Ikus puntu horretaz beste sarrera hau:

Han agertzen zan honako erlatibo hau:

Ganboarroc su emaytean
Asi dira, ta onegaz urten daude beralan
Oñeztar barruangoac
Çein erre ez citeçan.

Eta hurrengo komentarioa ti Mitxelena:

V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]

"Çein" hori, aparte izan erlatibo murriztaile peto-petoa, erabiltzen ari zan ondo lehenago ze argitara zedin aurreneko euskal liburua, eta erabilera hori zan kantatua, hau da: ahoz ("Cantares de la quema de Mondragon").

Nire aburuz, goiko adibide hori egon beharko litzake enmarkatua an gela nagusia on Euskaltzaindia, distiratsu, nola harribitxiak. Baina, ez gaitezen desbideratu. Ikus hurrengo adibidea, nik moldatua:

Ganboarroc su emaytean asi dira, ta onegaz urten daude beralan Oñeztar barruangoac; çéin erre ez citeçan, eta órrek (urten daude).

Azken bi perpaus horiek, alegia "...; çéin erre ez citeçan, eta órrek (urten daude)", dirá bi perpaus korrelatibo ze, bien artean, osatzen dutén eraikuntza erlatibo bat. Eta gauza da ze bigarren perpausean zehaztu egiten da ze justuki "órrek", alegia "órrek çein erre ez çiteçan", justuki "órrek urten daude", ez besteak ["(solamente) los que no se quemaron"].

Bilakabidean, estruktura korrelatiboaren "çéin" tonikoa (ez baita oraindik izenorde erlatibo tipiko berezitua) dá bihurtuko "çein" atonoa (jada bilakatua izenorde erlatibo sinplea: "...urten daude beralan Oñeztar barruangoac çein erre ez citeçan").

Azken buruan, urrasño bat baino ez dago arten zeharkako galdera moduko hori eta gure goiko perpaus erlatiboa, eta, baldintza egokietan, erraz antzean egin liteke bidea arten bata eta bestea.

Adibide zahar horretan galdu da elementu erakusleá hen estruktura korrelativoa (lortuz estruktura arinagoa) akaso zeren kontextualki uler daiteke ze soilik atera ziren haiek zein erre ez ziren. Baina beste batzuetan, eta pasatuz ki bigarren atala, "-a" artikulu soila gerta daiteke anbiguoa, ez dakigularik referitzen ote den ki multzo determintatu ala indeterminatu bat, nahiz bi kasuetan "zein" izanen litzake berdin murriztaile. Adibidez, goragoko lehenengo adibidean:

Gaur etorri dira lagunak zein etorri ziren atzo.

non "lagunak" hori soilik determinatu edo indeterminatu daiteke kontextualki edo intonazionalki, zein markatu liteké azentu batez:

Gaur etorri dira lagunák zein etorri ziren atzo.

Azentu horrek adieraziko luke intonazio bat zein, hala behar izanez gero, bereziki markatuko luke a artikulu determinatzailea, zein geldituko litzake disanbiguatua. Singularrean, ordea, errazagoa gerta daiteke determinazioa, azentu gabe ere:

Gaur etorri da laguna zein etorri zen atzo.

Bestalde, arazo hori desagertuko litzake baldin, hala nahi izanez gero, inanbiguoki determinatuko bagenu buru erlativoa arartéz, adibidez, artikulu (diodanez inanbiguo) bat:

Gaur etorri dira a lagunak zein etorri ziren atzo.

Era berean ondo determinatuak geldituko lirake izen sintagmák zeinen aurrean doan baliabide prepositibo bat:

Gaur mintzatu gara buruz lagunak zein etorri ziren atzo.

Edonola ere, bai, lehenengo atalean ados, gaur egungo erabileran -a artikulua bere soilean ez da aski (askotan bederen) izena mugatzeko (zatio bere anbiguotasuna), eta hor egongo litzake arrazoi nagusia zeren ez diren asko erabili estruktura zehatz arinago horiek, zein diren berdin murriztaileak noiz izena izán determinatua edo indeterminatua, eta berdin ere murriztaileak zein erabilíz erakusle determinatzaileak, ez gehiago eta ez gutxiago. [⇶]