astelehena, maiatza 09, 2022

Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak: "Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da" (Lakarra, 2018)

Aurreko bi postetan (hemen eta hemen) Lakarra (2018) mintzatu zaigu gain "e" euskal tresna prepositiboa, zein egonen zen gramatikalizatua abiátuz ti "her" >"*he". Preposizio hori sorreran izanen zén lokatiboa, baina jarraikiz bide propio bezain universal horietako bat, bilakatuko zén genitibo:

Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da: cf. lat. de ciuitate / **de Petro: gazt. de Madrid / de Pedro. [Lakarra, 2018:134]

Esan nahi baita ze jatorri berekoak liraké "e" aitzin-lokatiboa eta genitibo zaharra:

Orain arte azaldu gabeko (...) e-thorr-i, (...), ez bide da *he- preposizioa baizik, aitzin-lokatiboaren jatorria bera, ... [Lakarra, 2018:137]

Aitzin-lokatibo horietan, hemen aipatzen genuén "-ai" inesibo indoeropar zaharra, nondik etorriko baitzén "-ae" inesibo latino zaharra, zein gero bihurtuko zén "-ae" genitiboa:

Hizkuntzen ibilbidean, askotan, erabilera sintaktiko zaharragoak gelditzen dira fosilduak an morfosintaxia e zenbait hitz edo esapide zein, izanki erlatiboki laburrak eta maiz erabiliak, ez diren hain errazki aldatzen.

Hala gertatu zen kin "-ai" inesibo indoeuropar zaharra, zein denbora batez geldituko baitzen fosildua an esapide latinoá "Romae = in Roma", nola aipatzen genuen hemen; eta orobat gertatu da kin "-cum" soziatibo latino pospositiboa, zein dén fosildua an estruktura morfologikoa e esapideá "contigo", zein, ezaguna denez, datorrren ti esapide zaharragoá "ticum", non soziatiboa bikoiztu baita pre eta postpositiboki.

Antzera ere gertatu da kin "-e" marka genitibo zaharra, nondik sortuko zén "-en" modernoagoa. Ikus, puntu horretaz, zer dioten Miren Azkaratek eta Patxi Altunak an "Euskal morfologiaren historia" (2001:95):

Atzizki honek dituen bi formen artean, -(r)e eta -(r)en, Mitxelenak ez du zalantzarik -(r)e dela forma zaharra,...

Etxeparegan (1545) aurki dezakegu oraindik -(r)e zaharraren aztarna:
Mossen Bernat Echaparere cantuya
[Azkarate-Altuna, 2001:95]

Hortaz, "-e" da marka zaharra e genitiboa, zeini gerora gehituko zitzaion "-n" itxuraz inesiboa, emanez "-en", akaso afin eman preseski gorputz fonetiko handiago ki "-e" marka genitiboa. Baina, nolabait esan, ideia genitiboa bázen justuki an "-e" marka, zeinen kontraparte prepositibo naturala dén "e-" partikula genitiboa, zein ager liteke an "e-ne" ondo zaharra ere (akaso hor ere bikoiztuta, "ene", berdin nola an "contigo"), eta zein izango litzake euskararen beste harribitxi bat, noizbait landu beharrekoa

Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak.